1922: το αντιπολεμικό κίνημα και το ΣΕΚΕ

Μια τόσο ντροπιαστική και καταστροφική ήττα, όπως η Μικρασιατική Εκστρατεία πάντα θα απαιτεί εξηγήσεις. Στην ιστοριογραφία των «από πάνω», ο ρόλος των μεγάλων ανδρών, των ξεχωριστών στιγμών και των τυχαίων γεγονότων είναι η κυρίαρχη μέθοδος.

Κατά τη γνώμη μας πρέ­πει να προ­σα­να­το­λι­στού­με στην αντί­θε­τη κα­τεύ­θυν­ση, στο ρόλο των μαζών. Στη βάση αυτής της λο­γι­κής θα υπο­στη­ρί­ξου­με ότι ένας ση­μα­ντι­κός πα­ρά­γο­ντας  ήταν η αντι­πο­λε­μι­κή δια­μαρ­τυ­ρία και δράση των μαζών  στον πό­λε­μο του 1919-22. Υπάρ­χει όμως αντι­κει­με­νι­κή βάση για αυτή τη δή­λω­ση; Αυτό θα προ­σπα­θή­σου­με να απο­δεί­ξου­με.

Πο­λε­μι­κή κό­πω­ση

Από το 1912 μέχρι το 1922, σε μια ολό­κλη­ρη δε­κα­ε­τία, ο ελ­λη­νι­κός λαός βρι­σκό­ταν σε διαρ­κή πο­λε­μι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση. Σ ’αυτό το διά­στη­μα πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν 14 επι­στρα­τεύ­σεις, γε­νι­κές ή με­ρι­κές, πε­ρί­που 1.000.000 άν­δρες κλή­θη­καν έστω και για  μία φορά στα όπλα, δη­λα­δή πε­ρί­που το 50% του αν­δρι­κού πλη­θυ­σμού. Από όλους αυ­τούς, ο 1 στους 5 χά­θη­κε στα πεδία των μαχών, χωρίς να υπο­λο­γί­ζου­με τους αιχ­μα­λώ­τους, τους νε­κρούς από επι­δη­μί­ες και διά­φο­ρες ασθέ­νειες και τους χι­λιά­δες βα­ρειά τραυ­μα­τι­σμέ­νους. Επρό­κει­το  για μια ατέ­λειω­τη αιμορραγία. Ήταν αρ­κε­τά αυτά τα στοι­χεία για να μι­λή­σου­με για το φαι­νό­με­νο της «πο­λε­μι­κής κό­πω­σης» που κα­τέ­λα­βε τον ελ­λη­νι­κό λαό;

Οι πό­λε­μοι στην εποχή του ιμπε­ρια­λι­σμού, με τα όπλα της τε­λευ­ταί­ας βιο­μη­χα­νι­κής τε­χνο­λο­γί­ας, με τρο­μα­κτι­κή κα­τα­στρο­φι­κή ισχύ, είναι πό­λε­μοι των μαζών. Γιατί από την αντο­χή τους και την ανοχή τους στις αν­θρώ­πι­νες απώ­λειες εξαρ­τά­ται η συ­νέ­χι­ση του πο­λέ­μου. Ακρι­βώς σ’ αυτό το ση­μείο παί­ζει κρί­σι­μο ρόλο η ιδε­ο­λο­γι­κή απο­δο­χή του πο­λέ­μου.

Η Με­γά­λη Ιδέα,  δη­λα­δή  ο μύθος περί της απε­λευ­θέ­ρω­σης των σκλα­βω­μέ­νων αδελ­φών, οι­στρη­λα­τού­σε την Μι­κρα­σια­τι­κή Εκ­στρα­τεία. Όμως η πο­ρεία του ελ­λη­νι­κού στρα­τού στα βάθη της Μι­κράς Ασίας απο­κά­λυ­ψε μια πραγ­μα­τι­κό­τη­τα εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κή από την εθνι­κή μυ­θο­λο­γία: δεν υπήρ­χαν πλειο­ψη­φι­κοί χρι­στια­νι­κοί πλη­θυ­σμοί, και πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο ελ­λη­νι­κοί, εκτός από την πόλη της Σμύρ­νης όπου είχε την πλειο­ψη­φία το ελ­λη­νι­κό στοι­χείο. Πα­ντού κυ­ριαρ­χού­σε ο μου­σουλ­μα­νι­κός πλη­θυ­σμός με συ­ντρι­πτι­κά πο­σο­στά. Για αυτό το λόγο εξάλ­λου, η κε­μα­λι­κή πλευ­ρά ζη­τού­σε, ακόμη και το 1921 στη διε­θνή διά­σκε­ψη για την ει­ρή­νη, να γίνει απο­γρα­φή των πλη­θυ­σμών στα πα­ρά­λια της Μι­κράς Ασίας κάτω από διε­θνή επί­βλε­ψη. Ήταν  κάτι που αρ­νιό­ταν πει­σμα­τι­κά η ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση. Η Με­γά­λη Ιδέα δεν ήταν  όμως μόνο τάχα «απε­λευ­θε­ρω­τι­κή». Είχε και μία πλευ­ρά ακόμη: ήταν ένας επε­κτα­τι­σμός νι­κη­φό­ρος. Ο «πρώ­τος στρα­τη­γός» ήταν ο Βε­νι­ζέ­λος και ο δεύ­τε­ρος «με­γά­λος στρα­τη­λά­της» ήταν ο βα­σι­λιάς Κων­στα­ντί­νος. Το κα­λο­καί­ρι του 1921, στον Σαγ­γά­ριο τα ελ­λη­νι­κά στρα­τεύ­μα­τα νι­κή­θη­καν, αν και όχι απο­φα­σι­στι­κά. Ήταν ένα σοκ για την ελ­λη­νι­κή κοινή γνώμη και τους απλούς στρα­τιώ­τες. Η ει­ρή­νη και η απο­στρά­τευ­ση μέσα από τη νίκη δεν ήταν πια μια ορατή διέ­ξο­δος. Τότε τι έμενε; Από τη Με­γά­λη Ιδέα είχε απο­μεί­νει μόνο το πνεύ­μα της εθνο­κά­θαρ­σης. Από την από­βα­ση του στη Σμύρ­νη, το Μάη του 1919, μέχρι την απο­χώ­ρη­ση του, το Σε­πτέμ­βρη του 1922, ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός είχε δια­πρά­ξει απί­στευ­τες αγριό­τη­τες απέ­να­ντι στον άμαχο πλη­θυ­σμό των μου­σουλ­μά­νων. Αυτές  ξε­πε­ρά­στη­καν μόνο από την εκ­δι­κη­τι­κή μανία των κε­μα­λι­κών και την κα­τα­στρο­φή της Σμύρ­νης. Η ανά­λο­γη εγκλη­μα­τι­κή δράση με­γά­λων στρα­τιω­τι­κών μο­νά­δων, έστω και προ­σω­ρι­νά, «συν­δέ­ει» τους άν­δρες με­τα­ξύ τους. Αλλά η βάση συ­σπεί­ρω­σής τους δεν είναι πλέον κά­ποιο απε­λευ­θε­ρω­τι­κό ιδα­νι­κό, αλλά το έν­στι­κτο μιας αγέ­λης λύκων…

Τα με­τό­πι­σθεν

Ακόμη και έτσι, οι στρα­τοί  κά­πο­τε αντέ­χουν και δεν δια­βρώ­νο­νται εύ­κο­λα. Χρειά­ζο­νται και άλλοι πα­ρά­γο­ντες να ενερ­γή­σουν. Και στην πε­ρί­πτω­ση μας υπήρ­χαν. Ο πρώ­τος απ’ αυ­τούς ήταν οι ανά­πη­ροι και τα θύ­μα­τα πο­λέ­μου (ορ­φα­νά, γυ­ναί­κες χήρες κλπ). Στους ανα­πή­ρους και τα θύ­μα­τα πο­λέ­μου, οι στρα­τιώ­τες του με­τώ­που έβλε­παν τη δική τους προ­ο­πτι­κή, αν επι­βί­ω­ναν του πο­λέ­μου. Και ποια ήταν αυτή η προ­ο­πτι­κή;  Να δύο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κές ει­κό­νες. Για έναν κρα­τι­κό λει­τουρ­γό με υπεύ­θυ­νη θέση: «τα πε­νι­χρά μη­νιαία επι­δό­μα­τα αντί να δη­μιουρ­γού­σι πο­λί­τας κα­ταρ­ρί­πτου­σι του­να­ντί­ον και το ηθι­κόν φρό­νη­μα και την αν­δρι­κήν υπε­ρη­φά­νειαν». Για ένα φυ­μα­τι­κό στρα­τιώ­τη: «ήλθον εδω, αφού είμαι, ως πι­στο­ποιεί ο πρό­ε­δρος της κοι­νό­τη­τας μου, τε­λεί­ως άπο­ρος ζων με τις δε­κά­ρες των πρώην συ­να­δέλ­φων μου και μη γε­νό­με­νος δε­κτός σε κανέν ξε­νο­δο­χεί­ον. Τι λοι­πόν να κάμω; Που είναι η πα­τρίς;»

Χρειά­στη­κε η μα­χη­τι­κή δράση του αγώνα των φυ­μα­τι­κών του σα­να­το­ρί­ου «Σω­τη­ρία» (άνοι­ξη 1921) για να με­τα­τρέ­ψει τους ανά­πη­ρους και τους φυ­μα­τι­κούς, αυ­τούς που ήταν σκου­πί­δια του κρά­τους και των κυ­βερ­νή­σε­ων, σε πο­λι­τι­κούς αγω­νι­στές. Αυτή η εμπει­ρία με­τα­κί­νη­σε και την εθνι­κή επι­τρο­πή τραυ­μα­τιών και θυ­μά­των πο­λέ­μου σε αντι­πο­λε­μι­κή κα­τεύ­θυν­ση. Και αυτή με τη σειρά της απο­τέ­λε­σε το πρό­πλα­σμα για τους συλ­λό­γους των πα­λαιών πο­λε­μι­στών που έδρα­σαν την πε­ρί­ο­δο 1922-25…

Ο δεύ­τε­ρος πα­ρά­γο­ντας που επε­νέρ­γη­σε ήταν οι κοι­νω­νι­κοί αγώ­νες ενά­ντια στη φτώ­χεια και την ακρί­βεια. Η ΓΣΕΕ που είχε ιδρυ­θεί το 1918, είχε εκ­φρά­σει την αργή και βα­σα­νι­στι­κή άνοδο του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος των τε­λευ­ταί­ων 20 χρό­νων. Από την ίδρυ­σή της απο­τέ­λε­σε πεδίο μάχης με­τα­ξύ των βε­νι­ζε­λι­κών εθνι­κι­στών και απο­λι­τι­κών συν­δι­κα­λι­στών ενά­ντια στους σο­σια­λι­στές. Στο δεύ­τε­ρο συ­νέ­δριο της, το 1920 επι­κρά­τη­σε η αρι­στε­ρή πτέ­ρυ­γα και έστρε­ψε τα συν­δι­κά­τα στη γραμ­μή της τα­ξι­κής πάλης.

Το 1921, η νέα κυ­βέρ­νη­ση που είχε υπο­σχε­θεί «ει­ρή­νη», συ­νέ­χι­σε τον πό­λε­μο στο εξω­τε­ρι­κό και την ίδια σκλη­ρή τα­ξι­κή πο­λι­τι­κή στο εσω­τε­ρι­κό, με όπλο την ακρί­βεια – και την αι­σχρο­κέρ­δεια. Το 1920, το λευκό ψωμί από 0,39 η οκά το 1914, αυ­ξή­θη­κε σε 1,56 για να φτά­σει το 1922 σε 2,40 και το 1923 σε 7 δραχ­μές. Ο δε πλη­θω­ρι­σμός σε όλα τα βα­σι­κά είδη από το 1914 μέχρι το 1922 έφτα­σε στο 597%!!  Το 1921, τη χρο­νιά των με­γά­λων εξορ­μή­σε­ων του ελ­λη­νι­κού στρα­τού, ξέ­σπα­σαν μα­χη­τι­κές απερ­γί­ες σε πολ­λούς κλά­δους και πό­λεις. Όλες κα­τα­στάλ­θη­καν άγρια με τη συμ­βο­λή όχι μόνο της αστυ­νο­μί­ας αλλά και του στρα­τού.

Η μο­ναρ­χι­κή κυ­βέρ­νη­ση βρι­σκό­ταν σε θέση αδυ­να­μί­ας, γιατί στο χώρο των συν­δι­κά­των δεν είχε προ­σβά­σεις, όπως είχε ο βε­νι­ζε­λι­σμός. Γι ’αυτό πήρε μέτρα όχι μόνο με τις βα­ριές ποι­νές φυ­λά­κι­σης, αλλά και της τι­μω­ρη­τι­κής επι­στρά­τευ­σης στο μέ­τω­πο. Το απο­τέ­λε­σμα που προ­έ­κυ­ψε ήταν όμως αντι­φα­τι­κό.

Από τη μια το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα απο­ψι­λώ­θη­κε από τα συν­δι­κα­λι­στι­κά του στε­λέ­χη, αλλά από την άλλη γε­φυ­ρώ­θη­κε το χάσμα με­τα­ξύ στρα­τευ­μέ­νων και ερ­γα­τών.

Ποιο ήταν το απο­τέ­λε­σμα αυτών των εξε­λί­ξε­ων; Ένα τε­ρά­στιο αυ­θόρ­μη­το κύμα ανυ­πό­τα­κτων και λι­πο­τα­κτών (300 χι­λιά­δες στη γε­νι­κή επι­στρά­τευ­ση του 1921, τη στιγ­μή που ο στρα­τός μόλις έφτα­νε στις 200 χι­λιά­δες!!) διέ­βρω­σε τα θε­μέ­λια του στρα­τεύ­μα­τος. Την ίδια ώρα που το γε­νι­κό επι­τε­λείο κο­κο­ρευό­ταν για την  νέα επί­θε­ση που ετοί­μα­ζε στην Άγκυ­ρα, οι στρα­τιώ­τες κοι­τού­σαν προς τη θά­λασ­σα. Το τι επα­κο­λού­θη­σε είναι γνω­στό, όταν ξέ­σπα­σε η αντε­πί­θε­ση του κε­μα­λι­κού στρα­τού. Αντι­γρά­φο­ντας τον πρό­σφα­το τίτλο μιας ακρο­δε­ξιάς εφη­με­ρί­δας: «χάος, χαμός, χάρος». Οι αξιω­μα­τι­κοί εγκα­τέ­λει­παν τους στρα­τιώ­τες τους. Ολό­κλη­ρες μο­νά­δες αιχ­μα­λω­τι­ζό­ταν με τα επι­τε­λεία τους. Σφαγή και όλε­θρος για τους χρι­στια­νι­κούς πλη­θυ­σμούς, αυτή τη φορά. Κα­τα­στρο­φή της Σμύρ­νης…

Η πο­λι­τι­κή του ΣΕΚΕ

Από την ίδρυ­ση του, το ΣΕΚΕ (1918) είχε ανα­φο­ρές στη διε­θνι­στι­κή αντι­μι­λι­τα­ρι­στι­κή πα­ρά­δο­ση του Μπολ­σε­βι­κι­σμού. Εξάλ­λου η επα­νά­στα­ση του 1917 ήταν  εκεί­νη την εποχή ο φάρος όλου του διε­θνή ρι­ζο­σπα­στι­σμού. Η στρα­τη­γι­κή φόρ­μου­λα του Λένιν και των Μπολ­σε­βί­κων συ­νο­ψι­ζό­ταν στο σύν­θη­μα: «να με­τα­τρέ­ψου­με τον ιμπε­ρια­λι­στι­κό πό­λε­μο σε επα­νά­στα­ση». Θε­μέ­λιο αυτής της πρό­τα­σης ήταν οι απο­φά­σεις του τε­λευ­ταί­ου συ­νε­δρί­ου της Σο­σια­λι­στι­κής Διε­θνούς (Βα­σι­λεία 1912) που αξί­ω­νε από τα σο­σια­λι­στι­κά κόμ­μα­τα ότι θα έκα­ναν ότι ήταν δυ­να­τό για να εμπο­δί­σουν το ξέ­σπα­σμα του ιμπε­ρια­λι­στι­κού πο­λέ­μου που ετοι­μα­ζό­ταν. Και εάν δεν θα το κα­τόρ­θω­ναν αυτό, θα αξιο­ποιού­σαν στη συ­νέ­χεια την κρίση της κυ­βέρ­νη­σης της άρ­χου­σας τάξης για να την ανα­τρέ­ψουν.

Για το ΣΕΚΕ όμως υπήρ­χε ακόμη μία διά­στα­ση. Το 1915 είχε ιδρυ­θεί η Βαλ­κα­νι­κή Δη­μο­κρα­τι­κή Ομο­σπον­δία (τη θέση της θα πάρει αρ­γό­τε­ρα η Βαλ­κα­νι­κή Κομ­μου­νι­στι­κή Ομο­σπον­δία το 1921). Ο σκο­πός της, η ενό­τη­τα των βαλ­κα­νι­κών λαών, θα υλο­ποιού­νταν μέσα από το δρόμο της ενιαί­ας τα­ξι­κής πάλης ενά­ντια στη Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, τους μο­ναρ­χί­σκους των διά­φο­ρων χρι­στια­νι­κών κρα­τι­δί­ων και τους ιμπε­ρια­λι­στές που επέμ­βε­ναν διαρ­κώς στην πε­ριο­χή.

Έτσι, και με βάση αυτή την πα­ρά­δο­ση, στις εκλο­γές του 1920, το εκλο­γι­κό μα­νι­φέ­στο του ΣΕΚΕ ήταν ξε­κά­θα­ρα αντι­πο­λε­μι­κό, αντι­βε­νι­ζε­λι­κό και ιδιαί­τε­ρα εχθρι­κό ενά­ντια στη συν­θή­κη των Σε­βρών. Το ΣΕΚΕ γι­νό­ταν ο εκ­φρα­στής των αντι­πο­λε­μι­κών δια­θέ­σε­ων των μαζών. Η εντο­λή του Βε­νι­ζέ­λου να πα­τα­χθεί ανη­λε­ώς κάθε αντε­θνι­κή προ­πα­γάν­δα και δράση, έμει­νε προ­σω­ρι­νά με­τέ­ω­ρη λόγω των επερ­χό­με­νων εκλο­γών. Στις οποί­ες όμως ο Βε­νι­ζέ­λος  συ­νε­τρί­βει.

Η νέα κυ­βέρ­νη­ση, των μο­ναρ­χι­κών, αφού κερ­δο­σκό­πη­σε εκλο­γι­κά πάνω στην αντι­πο­λε­μι­κή διά­θε­ση των λαϊ­κών μαζών, έστρι­ψε γρή­γο­ρα το τι­μό­νι στη κοινή επε­κτα­τι­κή πο­λι­τι­κή της άρ­χου­σας τάξης. Το 1921, οι απερ­γί­ες και οι αντι­πο­λε­μι­κές δια­μαρ­τυ­ρί­ες τσα­κί­στη­καν από τη στρα­τιω­τι­κή κα­τα­στο­λή. Δεν άλ­λα­ξε όμως η διά­θε­ση των μαζών ενά­ντια στον πό­λε­μο και ούτε άλ­λα­ξαν οι βα­σι­κές θέ­σεις του ΣΕΚΕ. Το αντί­θε­το μά­λι­στα. Το ΣΕΚΕ προ­χώ­ρη­σε στην ορ­γά­νω­ση αντι­μι­λι­τα­ρι­στι­κών ομί­λων στο στρα­τό, που είχαν σαν κύριο έργο την απο­κά­λυ­ψη του χα­ρα­κτή­ρα του πο­λέ­μου που διε­ξα­γό­ταν στη Μικρά Ασία και την άμεση δράση για τα κα­θη­με­ρι­νά προ­βλή­μα­τα των στρα­τιω­τών στο μέ­τω­πο.

Για την ιστο­ρία να ση­μειώ­σου­με σ’ αυτό το ση­μείο ότι το ΣΕΚΕ αφού στά­θη­κε όρθιο στο πρώτο κρί­σι­μο τεστ του ξε­σπά­σμα­τος του πο­λέ­μου, άντε­ξε και όλη την πε­ρί­ο­δο της μι­κρα­σια­τι­κής εκ­στρα­τεί­ας. Όταν όμως επέ­στρε­φε ο στρα­τός και όλα γκρε­μί­ζο­νταν, το ΣΕΚΕ υπο­τί­μη­σε την ευ­και­ρία της επα­να­στα­τι­κής κα­τά­στα­σης που είχε προ­κύ­ψει. Δια­τύ­πω­σε μια σειρά αι­τή­μα­τα που ήταν πίσω από τις δια­θέ­σεις των εξορ­γι­σμέ­νων μαζών. Δεν έθι­γαν ούτε καν το ζή­τη­μα της μο­ναρ­χί­ας, που ύστε­ρα από λίγο κα­τέρ­ρευ­σε. Έτσι άρ­πα­ξαν την ευ­και­ρία οι βε­νι­ζε­λι­κοί αξιω­μα­τι­κοί, με επι­κε­φα­λής τον Πλα­στή­ρα, που έκα­ναν το πρα­ξι­κό­πη­μα και οδή­γη­σαν σε δίκη την ηγε­σία των μο­ναρ­χι­κών και στην εκτέ­λε­ση τους. Με αυτό τον τρόπο εκτό­νω­σαν την πίεση των μαζών και ξα­να­στα­θε­ρο­ποί­η­σαν την κα­πι­τα­λι­στι­κή και κρα­τι­κή εξου­σία.

Φτά­σα­με έτσι στο ζή­τη­μα της κα­τη­γο­ρί­ας περί προ­δο­σί­ας του ΣΕΚΕ.  Στη πε­ρι­βό­η­τη «Δίκη των εξ» το βε­νι­ζε­λι­κό δι­κα­στή­ριο κα­τη­γο­ρού­σε για προ­δο­σία την πο­λι­τι­κή ηγε­σία του μο­ναρ­χι­σμού, απο­δί­δο­ντάς του τις ευ­θύ­νες για την Μι­κρα­σια­τι­κή κα­τα­στρο­φή. Ο σκο­πός ήταν να μεί­νει αλώ­βη­το το κύρος του στρα­τού, που ήταν ο βα­σι­κός μο­χλός του κρά­τους. Οι κα­τη­γο­ρού­με­νοι μο­ναρ­χι­κοί, προ­σπά­θη­σαν να ξε­φορ­τω­θούν την κα­τη­γο­ρία, κα­τη­γο­ρώ­ντας για προ­δό­τες το ΣΕΚΕ και γε­νι­κό­τε­ρα τους κομ­μου­νι­στές. Ήταν μια ιλα­ρο­τρα­γω­δία. Το ΣΕΚΕ δεν πρό­δω­σε τη Με­γά­λη Ιδέα, γιατί πάντα την πο­λε­μού­σε από θέση αρχής. Ήταν εχθρός της. Ανήκε σε άλλο στρα­τό­πε­δο. Ξε­σκέ­πα­ζε τη μυ­θο­λο­γία της και τα συμ­φέ­ρο­ντα που κρύ­βο­νταν από πίσω της. Ήταν πάντα στο πλευ­ρό των λαϊ­κών μαζών. Όχι πάντα σαν ηγέ­της, αλλά πάντα δίπλα τους.

Οι εθνι­κι­στές δια­νο­ού­με­νοι ανα­πα­ρά­γουν και σή­με­ρα αυτήν την κα­τη­γο­ρία περί προ­δο­σί­ας της κομ­μου­νι­στι­κής αρι­στε­ράς στην εποχή της Μι­κρα­σια­τι­κής Εκ­στρα­τεί­ας. Μα­ταί­ως. Στη με­γά­λη αντι­πο­λε­μι­κή δράση εκεί­νης της επο­χής, τέ­θη­καν τα θε­μέ­λια για τη μα­ζι­κή κομ­μου­νι­στι­κή αρι­στε­ρά στην Ελ­λά­δα. Το ΣΕΚΕ άλ­λα­ξε, με­το­νο­μά­στη­κε σε ΚΚΕ και έγινε τμήμα της 3ης Διε­θνούς, όταν στην ηγε­σία του ανα­δεί­χθη­κε η γενιά που πρω­το­στά­τη­σε στον αντι­πο­λε­μι­κό αγώνα, με επι­κε­φα­λής τον Πα­ντε­λή Που­λιό­που­λο, τον ιστο­ρι­κά πρώτο Γραμ­μα­τέα της ΚΕ του ΚΚΕ..  Αυτή η κλη­ρο­νο­μιά του ΣΕΚΕ είναι μια ανε­κτί­μη­της αξίας πα­ρά­δο­ση για την επα­να­στα­τι­κή αρι­στε­ρά σή­με­ρα…

Παναγιώτης Λίλλης

*Όλα τα στοι­χεία του άρ­θρου έχουν αντλη­θεί κυ­ρί­ως από το έργο του Π.Που­λιό­που­λου: «Πό­λε­μος κατά πο­λέ­μου» (1924), του Δ. Λι­βιε­ρά­του: «Το ελ­λη­νι­κό ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα 1918-23» (1976) και το συλ­λο­γι­κό έργο του τμή­μα­τος ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ: «1922» (2022).

**Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από την Ερ­γα­τι­κή Αρι­στε­ρά